Mało kto zdaje sobie sprawę, że głęboko w naszym wnętrzu, w zaciszu jamy brzusznej, znajduje się centrum dowodzenia, które ma wpływ na niemal każdy aspekt naszego życia. Mówimy o jelitach – organie, który jest nie tylko kluczowym elementem układu pokarmowego, ale także potężnym graczem wpływającym na nasz nastrój, odporność i ogólną energię. Dolegliwości jelitowe, takie jak wzdęcia, bóle brzucha czy nieregularne wypróżnienia, to nie tylko chwilowy dyskomfort. To sygnały, które wysyła nam organizm, informując, że ten skomplikowany system potrzebuje uwagi. Zdrowie jelit jest bowiem silnie powiązane z naszym samopoczuciem, a dbanie o nie to jedna z najlepszych inwestycji w długie i zdrowe życie. Ten artykuł to kompleksowy przewodnik, który wyjaśni podstawowe zasady dbania o jelita. Zdemistyfikujemy naukowe pojęcia, przedstawimy konkretne, oparte na faktach wskazówki i pokażemy, jak w codziennym życiu wspierać cały układ pokarmowy. Celem jest dostarczenie wiedzy, która pozwoli każdemu, kto chce mieć zdrowe jelita, podjąć świadome i skuteczne działania.
Poznaj swój układ pokarmowy. Jelito cienkie i jelito grube w pigułce
Aby skutecznie dbać o jelita, najpierw musimy zrozumieć, jak są zbudowane i jaką pełnią funkcję. Nasz układ pokarmowy to znacznie więcej niż prosta rura do przetwarzania jedzenia. To wyrafinowany system, w którym każdy element odgrywa kluczową rolę. Dwa najważniejsze odcinki tego systemu to jelito cienkie i jelito grube.
Jelito cienkie. Epicentrum wchłaniania składników odżywczych
Jelito cienkie to najdłuższa część przewodu pokarmowego, osiągająca od 4 do 6 metrów długości. Rozpoczyna się tuż za żołądkiem i dzieli na trzy segmenty: dwunastnicę, jelito czcze oraz jelito kręte. Jego głównym zadaniem jest dokończenie procesu trawienia przy użyciu enzymów trawiennych oraz, co najważniejsze, wchłanianie składników odżywczych z pożywienia. To, co czyni jelito cienkie tak skutecznym w swojej pracy, to jego unikalna budowa. Jego wewnętrzna powierzchnia nie jest gładka. Wręcz przeciwnie, jest pokryta licznymi fałdami i milionami maleńkich, palczastych wypustek zwanych kosmkami jelitowymi. Ta pofałdowana struktura drastycznie zwiększa powierzchnię wchłaniania, pozwalając organizmowi na maksymalne wykorzystanie składników odżywczych z każdego posiłku. To właśnie tutaj witaminy, minerały, aminokwasy, kwasy tłuszczowe i glukoza przenikają do krwiobiegu, aby dostarczyć energię i budulec do każdej komórki ciała. Zaburzenia w funkcjonowaniu jelita cienkiego mogą prowadzić do poważnych niedoborów, nawet jeśli nasza dieta jest bogata w składniki odżywcze.
Jelito grube. Strażnik równowagi i mistrz recyklingu
Po przejściu przez jelito cienkie, niestrawione resztki pokarmowe trafiają do jelita grubego. Jest ono znacznie krótsze od swojego poprzednika – ma około 1,5 metra długości – ale za to jest od niego szersze. Jelito grube dzieli się na kątnicę (z wyrostkiem robaczkowym), okrężnicę (która jest najdłuższą częścią i dzieli się na wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esowatą) oraz odbytnicę, zakończoną kanałem odbytu. Funkcje jelita grubego są zupełnie inne niż jelita cienkiego, co znajduje odzwierciedlenie w jego budowie. Jego błona śluzowa jest gładka i nie posiada kosmków jelitowych, ponieważ jego rolą nie jest wchłanianie składników odżywczych w tradycyjnym sensie. Zamiast tego, jego głównym zadaniem jest odzyskiwanie wody i elektrolitów z resztek pokarmowych, co prowadzi do zagęszczenia treści jelitowej i uformowania mas kałowych. Jelito grube jest również domem dla bilionów bakterii, które odgrywają kluczową rolę w naszym zdrowiu. Te mikroorganizmy potrafią fermentować niestrawione resztki, produkując przy tym cenne substancje, takie jak witamina K i niektóre witaminy z grupy B, które następnie są wchłaniane przez organizm. Obfite gruczoły jelitowe produkują śluz, który ułatwia przesuwanie się mas kałowych, zapobiegając zaparciom i zapewniając płynną pracę jelit. Zrozumienie tej fundamentalnej różnicy w budowie i funkcji obu jelit jest kluczowe. Uszkodzenie pofałdowanej powierzchni jelita cienkiego bezpośrednio upośledza wchłanianie składników odżywczych, prowadząc do niedożywienia. Z kolei problemy z jelitem grubym najczęściej objawiają się zaburzeniami w gospodarce wodnej i procesie eliminacji, takimi jak zaparcia czy biegunki.
Mikroflora jelitowa. Niewidzialna armia walcząca o Twoje zdrowie
Wewnątrz naszego jelita grubego toczy się niewidoczne gołym okiem, lecz niezwykle intensywne życie. Mieszka tam ogromna i zróżnicowana populacja mikroorganizmów – bakterii, wirusów, grzybów i archeonów – zbiorczo nazywana mikroflorą jelitową lub mikrobiomem. Liczba tych mikroskopijnych lokatorów jest tak duża, że przewyższa liczbę wszystkich komórek naszego ciała. To nie jest przypadkowa zbieranina drobnoustrojów, ale wysoce zorganizowany ekosystem, który jest absolutnie niezbędny dla naszego zdrowia i funkcjonowania. Ta niewidzialna armia wykonuje dla nas szereg kluczowych zadań. Pomaga w rozkładaniu tych składników pokarmu, z którymi nie radzą sobie nasze własne enzymy trawienne, jak na przykład niektóre rodzaje błonnika. W procesie fermentacji produkują one niezwykle cenne dla nas związki, takie jak krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA), które stanowią główne źródło energii dla komórek nabłonka jelita grubego i mają działanie przeciwzapalne. Mikroflora jelitowa odgrywa również kluczową rolę w syntezie witamin, zwłaszcza witaminy K i witamin z grupy B. Co więcej, od pierwszych dni życia trenuje i reguluje nasz układ odpornościowy, ucząc go odróżniać przyjaciół od wrogów. Szczególnie ważną grupą w tej społeczności są bakterie kwasu mlekowego, znane ze swojego korzystnego wpływu na proces trawienia i utrzymanie równowagi w przewodzie pokarmowym.
Oś jelito-mózg. Dlaczego stres odczuwasz w brzuchu?
Związek między naszymi emocjami a brzuchem jest czymś, czego wielu z nas doświadcza w codziennym życiu – "motyle w brzuchu" przed ważnym wydarzeniem czy skurcz żołądka w stresującej sytuacji. To nie przypadek. Jelita i mózg są ze sobą połączone za pomocą złożonej, dwukierunkowej sieci komunikacyjnej zwanej osią jelito-mózg. Ta komunikacja odbywa się na kilku poziomach: nerwowym, hormonalnym i immunologicznym. Główną autostradą informacyjną w tej sieci jest nerw błędny, najdłuższy nerw czaszkowy w naszym ciele, który łączy pień mózgu z narządami jamy brzusznej, w tym z jelitami. Co fascynujące, około 90% sygnałów przesyłanych przez nerw błędny biegnie z jelit do mózgu, a nie odwrotnie. Oznacza to, że nasz mózg jest nieustannie "zalewany" informacjami o tym, co dzieje się w naszym układzie pokarmowym. Co więcej, jelita posiadają swój własny, niezwykle złożony układ nerwowy, zwany jelitowym układem nerwowym (ENS), który składa się z setek milionów neuronów – to więcej niż w rdzeniu kręgowym. Z tego powodu często nazywany jest "drugim mózgiem". To właśnie w tym "drugim mózgu" produkowane jest ponad 90% serotoniny w naszym organizmie – neuroprzekaźnika potocznie zwanego "hormonem szczęścia", który reguluje nie tylko perystaltykę jelit, ale także nasz nastrój, sen i apetyt. Ta ścisła więź wyjaśnia, dlaczego zdrowie jelit jest nierozerwalnie związane ze zdrowiem psychicznym. Przewlekły stres może zaburzać pracę jelit, prowadząc do objawów charakterystycznych dla zespołu jelita drażliwego. Z drugiej strony, zaburzenia w składzie mikroflory jelitowej, zwane dysbiozą, mogą wysyłać do mózgu sygnały, które wpływają na nasz nastrój, potęgując uczucie lęku czy objawy depresyjne. Dbanie o jelita to zatem nie tylko sposób na uniknięcie dolegliwości trawiennych, ale również potężne narzędzie do zarządzania stresem, poprawy samopoczucia i wspierania funkcji poznawczych. To naukowe wyjaśnienie zjawiska "intuicji z brzucha" i potężna motywacja do zmiany nawyków.
Fundamenty zdrowia jelit. Co jeść, by czuć się dobrze?
Dieta odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu zdrowia naszych jelit i zamieszkującej je mikroflory. To, co kładziemy na talerz, może albo wspierać naszą wewnętrzną armię pożytecznych bakterii, albo karmić patogeny i prowadzić do stanów zapalnych. Poniżej przedstawiamy filary diety przyjaznej jelitom.
Włókno pokarmowe (błonnik) - szczotka i pożywka dla Twoich jelit
Błonnik, inaczej włókno pokarmowe, to rodzaj węglowodanów pochodzenia roślinnego, których nasze enzymy trawienne nie są w stanie rozłożyć. Pełni on w naszym organizmie podwójną, niezwykle ważną funkcję. Po pierwsze, działa jak miotła, która wymiata z jelit zalegające resztki pokarmowe, wspomagając regularne wypróżnienia i zapobiegając zaparciom. Zwiększona podaż błonnika w diecie stymuluje perystaltykę jelit, czyli rytmiczne skurcze ich ścian, które przesuwają treść jelitową do przodu. Po drugie, i co równie istotne, błonnik stanowi główne pożywienie dla pożytecznych bakterii w naszym jelicie grubym. Jest to tzw. działanie prebiotyczne. Karmiąc naszą mikroflorę jelitową, wspieramy jej rozwój i różnorodność, co przekłada się na lepszą odporność i ogólne zdrowie. Bogatymi źródłami błonnika są produkty pełnoziarniste (takie jak płatki owsiane, kasza gryczana, brązowy ryż, chleb razowy), rośliny strączkowe (fasola, soczewica, ciecierzyca), warzywa, owoce, orzechy i nasiona (np. siemię lniane, nasiona chia).
Probiotyki i Prebiotyki. Zasiedlaj i karm swoją wewnętrzną armię
Aby utrzymać zdrową i zróżnicowaną mikroflorę jelitową, musimy nie tylko karmić już istniejące bakterie, ale także regularnie uzupełniać ich populację. Służą do tego probiotyki i prebiotyki.
Probiotyki to żywe kultury bakterii i drożdży, które, spożywane w odpowiednich ilościach, przynoszą korzyści zdrowotne. Wzmacniają one naszą naturalną barierę jelitową i konkurują z patogenami o miejsce i pożywienie. Najlepszymi naturalnymi źródłami probiotyków są fermentowane produkty mleczne, takie jak kefir, jogurt naturalny, maślanka czy zsiadłe mleko, a także tradycyjne kiszonki – kapusta, ogórki, zakwas z buraków czy kimchi. Zawierają one cenne szczepy bakterii kwasu mlekowego, które mają korzystny wpływ na procesie trawienia.
Prebiotyki to, jak już wspomniano, substancje, które nie są trawione przez człowieka, ale stanowią pożywkę dla dobrych bakterii jelitowych, stymulując ich wzrost i aktywność. Błonnik jest najważniejszym prebiotykiem, ale inne jego źródła to m.in. czosnek, cebula, por, szparagi, banany (zwłaszcza te mniej dojrzałe) oraz korzeń cykorii.
Polifenole i zdrowe tłuszcze - dodatkowi sojusznicy
Oprócz błonnika, probiotyków i prebiotyków, istnieją inne składniki diety, które mają korzystny wpływ na zdrowie jelit.
Polifenole to naturalne związki występujące w roślinach, które mają silne właściwości przeciwutleniające. Chronią nasze komórki przed uszkodzeniami, a także wspierają rozwój dobrych bakterii jelitowych, ograniczając jednocześnie ilość drobnoustrojów chorobotwórczych. Bogatymi źródłami polifenoli są owoce jagodowe (borówki, maliny, truskawki), winogrona, gorzka czekolada o wysokiej zawartości kakao, zielona herbata, orzechy i nasiona.
Zdrowe tłuszcze, zwłaszcza nienasycone kwasy tłuszczowe, takie jak omega-3, mają działanie przeciwzapalne i wspierają integralność błony śluzowej jelit. Znajdziemy je w tłustych rybach morskich (łosoś, makrela, śledź), oliwie z oliwek, awokado, orzechach (szczególnie włoskich) i siemieniu lnianym.
Aby przełożyć tę wiedzę na codzienne zakupy i ułatwić komponowanie posiłków, warto zapamiętać kilka kluczowych grup produktów. Sięgaj po błonnik, który znajdziesz w płatkach owsianych, kaszy gryczanej, brązowym ryżu, soczewicy, fasoli, brokułach, jabłkach i siemieniu lnianym, aby poprawić regularność wypróżnień i nakarmić dobre bakterie. Włącz do diety probiotyki z kefiru, naturalnego jogurtu, kiszonej kapusty, ogórków kiszonych czy kimchi, które dostarczą żywych kultur bakterii wzmacniających mikroflorę. Nie zapominaj o prebiotykach – pożywce dla już istniejących dobrych bakterii – obecnych w czosnku, cebuli, porze, szparagach, bananach i cykorii. Dodaj do tego polifenole z borówek, malin, gorzkiej czekolady, zielonej herbaty i orzechów włoskich, które działają przeciwzapalnie i wspierają dobre bakterie. Na koniec, uzupełnij dietę o zdrowe tłuszcze z oliwy z oliwek, awokado, łososia, orzechów i nasion chia, aby łagodzić stany zapalne i wspierać barierę jelitową.
Czego unikać? Główne zagrożenia dla zdrowia jelit
Równie ważne jak to, co włączamy do diety, jest to, czego unikamy. Niektóre produkty i substancje mogą aktywnie szkodzić naszej mikroflorze jelitowej, prowadzić do stanów zapalnych i zaburzać prawidłową pracę jelit.
Cukier i żywność przetworzona - paliwo dla patogenów
Dieta bogata w cukry proste i żywność wysoko przetworzoną działa na jelita w sposób diametralnie przeciwny do błonnika. Zamiast karmić pożyteczne bakterie, stanowi idealną pożywkę dla szkodliwych, patogennych mikroorganizmów. Prowadzi to do zaburzenia równowagi w ekosystemie jelitowym, zwanego dysbiozą. Taki stan może zwiększać przepuszczalność bariery jelitowej (tzw. "zespół nieszczelnego jelita"), co pozwala toksynom i niestrawionym cząstkom pokarmu przedostawać się do krwiobiegu, wywołując przewlekły, ogólnoustrojowy stan zapalny. Należy unikać słodyczy, słodkich napojów gazowanych, dań typu fast food, gotowych sosów i produktów zawierających syrop glukozowo-fruktozowy.
Nadmiar tłuszczów nasyconych i czerwonego mięsa
Nadmierne spożycie tłuszczów nasyconych, obecnych głównie w produktach zwierzęcych i przetworzonej żywności, również może negatywnie wpływać na skład mikroflory jelitowej i promować stany zapalne. Szczególną uwagę należy zwrócić na częste spożywanie przetworzonego czerwonego mięsa (wędliny, kiełbasy) oraz dużych ilości mięsa czerwonego (wieprzowina, wołowina). Badania naukowe wyraźnie wskazują na związek między wysoką konsumpcją tych produktów a zwiększonym ryzykiem rozwoju raka jelita grubego. Zaleca się zastępowanie ich chudym drobiem, rybami oraz białkiem pochodzenia roślinnego.
Alkohol i papierosy - toksyny dla Twojej mikrobioty
Alkohol i dym papierosowy to substancje o udowodnionym, toksycznym działaniu na cały organizm, w tym na układ pokarmowy. Alkohol może uszkadzać błonę śluzową jelit, zwiększać jej przepuszczalność i nasilać stany zapalne. Palenie papierosów jest jednym z najgorszych nawyków dla zdrowia jelit – niszczy różnorodność mikroflory, prowadzi do dysbiozy i osłabia barierę jelitową, co zaburza biologiczną równowagę w przewodzie pokarmowym.
Poza talerzem - nawyki, które wspierają prawidłową pracę jelit
Dbanie o jelita to nie tylko dieta. Nasz styl życia ma równie duży wpływ na ich kondycję. Poniższe nawyki są absolutnie niezbędne dla utrzymania zdrowego układu pokarmowego.
Odpowiednie nawodnienie - niezbędny warunek sprawnego trawienia
Woda jest kluczowa dla prawidłowej pracy jelit, zwłaszcza przy diecie bogatej w błonnik. Błonnik, aby mógł skutecznie "zmiatać" resztki pokarmowe i formować prawidłową masę kałową, potrzebuje wody, którą wchłania jak gąbka. Bez odpowiedniego nawodnienia, duża ilość błonnika może, wręcz przeciwnie, prowadzić do zaparć lub je nasilać. Woda pomaga zmiękczyć stolec i zapewnia płynne przesuwanie się treści jelitowej przez przewód pokarmowy. Zaleca się picie co najmniej 1,5-2 litrów płynów dziennie, głównie wody niegazowanej.
Aktywność fizyczna. Ruch dla lepszej perystaltyki
Jelita kochają ruch. Regularna aktywność fizyczna to jeden z najlepszych sposobów na pobudzenie perystaltyki jelit. Ruch stymuluje skurcze mięśni gładkich w ścianach jelit, co pomaga w regularnym przesuwaniu treści pokarmowej i zapobiega zaparciom. Nie trzeba od razu biegać maratonów. Nawet codzienny, 30-minutowy spacer, joga, pływanie czy jazda na rowerze mogą przynieść znaczące korzyści dla pracy jelit. Kluczem jest regularność.
Zarządzanie stresem i sen. Ukojenie dla osi jelito-mózg
Jak już wiemy, stres ma bezpośredni i negatywny wpływ na nasze jelita. Przewlekły stres utrzymuje organizm w trybie "walcz lub uciekaj", co za pośrednictwem nerwu błędnego spowalnia trawienie i może prowadzić do skurczów, bólu i zaburzeń rytmu wypróżnień. Równie ważny jest sen. Jego niedobór lub niska jakość mogą negatywnie zmieniać skład mikroflory jelitowej, co z kolei może pogłębiać problemy ze snem, tworząc błędne koło. Dlatego kluczowe jest wprowadzenie do codziennej rutyny technik relaksacyjnych, które stymulują nerw błędny i aktywują przywspółczulny układ nerwowy, odpowiedzialny za "odpoczynek i trawienie". Proste metody, takie jak głębokie, przeponowe oddychanie, medytacja, joga czy spędzanie czasu na łonie natury, mogą znacząco poprawić komunikację na osi jelito-mózg i przynieść ulgę naszym jelitom.
Gdy jelita wołają o pomoc - zrozumieć najczęstsze dolegliwości jelitowe
Należy pamiętać, że informacje zawarte w tej sekcji mają charakter wyłącznie informacyjny i nie zastępują profesjonalnej porady lekarskiej. Jeśli doświadczasz przewlekłych lub niepokojących objawów, skonsultuj się z lekarzem lub gastroenterologiem.
Zespół jelita drażliwego (IBS) - burza w brzuchu
Zespół jelita drażliwego to jedno z najczęstszych zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego. Oznacza to, że chociaż w badaniach jelito wygląda prawidłowo, jego funkcjonowanie jest zaburzone. Główne objawy to przewlekłe, nawracające bóle brzucha, wzdęcia oraz zmiana rytmu wypróżnień – biegunka, zaparcia lub naprzemiennie oba te stany. IBS jest silnie powiązany z osią jelito-mózg, a czynniki takie jak stres, lęk czy przebyte infekcje jelitowe mogą być głównymi wyzwalaczami objawów.
Choroby zapalne jelit - wrzodziejące zapalenie jelita grubego i choroba Leśniowskiego-Crohna
W przeciwieństwie do IBS, choroby te nie są zaburzeniami czynnościowymi, lecz poważnymi chorobami autoimmunologicznymi, w których układ odpornościowy atakuje własny przewód pokarmowy, prowadząc do przewlekłego stanu zapalnego i fizycznego uszkodzenia błony śluzowej. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (colitis ulcerosa) dotyczy wyłącznie jelita grubego, zazwyczaj zaczynając się od odbytnicy. Z kolei choroba Leśniowskiego-Crohna może zająć każdy odcinek układu pokarmowego, od jamy ustnej aż po odbyt. Objawy mogą być bardzo nasilone i obejmują uporczywe, często krwawe biegunki, silne bóle brzucha, utratę masy ciała, gorączkę i ogólne osłabienie.
Zaparcia - kiedy trawienie zwalnia?
Zaparcia definiuje się jako rzadkie (mniej niż 3 razy w tygodniu) lub utrudnione wypróżnienia, często wymagające wysiłku i dające uczucie niepełnego opróżnienia. Najczęstsze przyczyny to dieta uboga w błonnik, niedostateczne nawodnienie, siedzący tryb życia i brak aktywności fizycznej, a także nawykowe powstrzymywanie potrzeby wypróżnienia. Zrozumienie tych schorzeń prowadzi do ważnego wniosku: dieta na zdrowe jelita nie jest uniwersalna dla każdego. Choć ogólne zasady zdrowego odżywiania są fundamentem, osoby cierpiące na konkretne dolegliwości jelitowe wymagają spersonalizowanego podejścia. Na przykład, dieta bogata w błonnik jest zalecana w profilaktyce i leczeniu zaparć. Jednak w przypadku aktywnego rzutu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, zaleca się dietę ubogoresztkową, czyli z niską zawartością błonnika, aby nie podrażniać dodatkowo objętego stanem zapalnym jelita. Podobnie, u wielu osób z IBS niektóre produkty bogate w błonnik (zawierające łatwo fermentujące węglowodany, tzw. FODMAP) mogą nasilać ból i wzdęcia, co wymaga czasowego zastosowania diety eliminacyjnej pod okiem specjalisty. Ta świadomość pokazuje, jak ważne jest słuchanie własnego organizmu i współpraca z lekarzem lub dietetykiem w celu dostosowania diety do indywidualnych potrzeb.
Twoje jelita, Twoje zdrowie. Podsumowanie kluczowych zasad
Dbanie o jelita to maraton, a nie sprint. To suma codziennych, świadomych wyborów, które budują fundament naszego zdrowia od wewnątrz. Poniżej przedstawiamy raz jeszcze zasady, które warto zapamiętać!
Jedz prawdziwe jedzenie. Skup się na diecie opartej na nieprzetworzonych produktach: warzywach, owocach, produktach pełnoziarnistych, roślinach strączkowych, zdrowych tłuszczach i chudym białku.
Karm swoją mikroflorę. Regularnie włączaj do diety produkty bogate w błonnik (prebiotyki) oraz żywność fermentowaną (probiotyki), taką jak kiszonki i naturalne jogurty.
Unikaj wrogów jelit. Ogranicz do minimum cukier, żywność wysoko przetworzoną, nadmiar tłuszczów nasyconych, czerwone mięso, alkohol i papierosy.
Nawadniaj się. Pij odpowiednią ilość wody w ciągu dnia, aby wspomóc pracę błonnika i zapewnić płynne trawienie.
Ruszaj się. Regularna aktywność fizyczna to naturalny sposób na pobudzenie perystaltyki jelit.
Zarządzaj stresem i śpij dobrze. Dbaj o higienę snu i stosuj techniki relaksacyjne, aby ukoić oś jelito-mózg.
Przejęcie kontroli nad zdrowiem jelit to jedna z najpotężniejszych rzeczy, jakie możemy zrobić dla naszego ogólnego samopoczucia fizycznego i psychicznego. Każdy posiłek, każdy spacer, każda przespana noc to krok w stronę lepszego zdrowia. Gdy nasze jelita są szczęśliwe, cały nasz organizm może rozkwitnąć. Rozpocznij tę podróż już dziś.
Zawarte treści mają charakter wyłącznie informacyjny. Starannie dbamy o ich merytoryczną poprawność. Niemniej jednak, nie są one poradą medyczną ani nie mają one na celu zastępować indywidualnej porady u specjalisty, dostosowanej do konkretnej sytuacji czytelnika.
